یک پست برای زمین شناسی و آگاهی از وقوع زلزله و مناطق خطرناک زلزله خیز
بازگشت به صفحه قبل
خشکی دریاچه ارومیه،گسل ها رااز خواب بیدار می کند؟
______|دکتر مهدی زارع استاد زلزله شناسی مهندسی،پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندس زلزله|______
دریاچه ارومیه بزرگ ترین دریاچه داخلی ایران و دومین دریاچه آب شور دنیاست.آب این دریاچه بسیار شور است و عمدتا از رودخانه های زرینه رود،سیمینه رود،تلخه رود،گادر،باراندوز،شهرچای،نازلو و زولا تغذیه می شود.دریاچه ارومیه که در زمان پر آب بودن حدود 23 میلیارد متر مکعب آب داشته است در حدود 19 سال گذشته حدود 20 میلیار مترمکعب از آب خود را از دست داده و عملا در وضعیت خشک شدن قرار گرفته است;به طوری که در سال 1394حجم آب موجود دریاچه 2 میلیارد متر مکعب برآورد کردند.
علاوه براین،دریاچه ارومیه محل یک افت زمین شناختی شکل گرفته است.بنابراین در این محدوده علاوه بر وقوع زمین لرزه های مهم،هم اکنون با تخلیه وسیع آب از دریاچه نیز روبه رو هستیم.از دیدگاه لرزه خیزی(بررسی امکان وقوع زلزله در منطقه)،هر نوع بارگذاری یا باربرداری بیش از 200 میلیون متر مکعب ممکن است به<<زلزله القایی>>بینجامد.زلزله مخرب سال 1309 سلماس با بزرگای 7/2 از مخرب ترین زلزله های شمال غرب ایران در سده بیستم است.چنین زمین لرزه هایی به ویژه در ناحیه غرب شمال(پهنه خوی-مرند در تلاقی گسل ارومیه و پهنه گسل شمال تبریز)و در راستای گسل شمال تبریز ممکن است موجب خسارت ها و مخاطرات بعدی مهمی باشد.در اینجا به سراغ لرزه خیزی پهنه ارومیه با توجه به خشک شدگی دریاچه و احتمال القای لرزه خیزی در آینده در این پهنه رفتیم و وضعیت ساختاری منطقه را بررسی کردیم.
ارومیه تجربه اول نیست
مثال جالب و نسبتا مشابهی از وضعیت مشابه با دریاچه ارومیه وجود دارد: دریاچه آونز(Owens Lake)در کالیفرنیا.مهم ترین زمین لرزه در محدوده این دریاچه به زلزله 26 مارس 1872 با بزرگای برآورد شده 8/0 مربوط است.همچنین دریاچه سالتون سی(Salton Sea)در صحرای کلرادو در آمریکا با ارتباطی که با انتهای پهنه گسل سان اندریاس در غرب آمریکا دارد از نظر موضوع تحقیق با دریاچه ارومیه تشابه دارد;در مورد این دریاچه نیز تحریک احتمالی رخداد زمین لرزه ها در اثر جاری شدن آب دریاچه به پهنه گسل سان آندریاس از نظر احتمال رخداد پدیده ای مشابه در این پهنه قابل بررسی است.
آب زیرزمینی نباشد،زمین زودتر می لرزد
حال سوالی پیچیده تر مطرح است:از بین رفتن منابع آب های زیرزمینی طی حدود 25 سال اخیر،ممکن است چه اثراتی به جای بگذارد؟تخصص نگارنده همواره دغدغه رخداد یا تسریع در وقوع زمین لرزه مهم بعدی در نواحی لرزه زا و در پهنه گسل های فعال در ایران است.در مطالعات مشابه در نواحی ای که وضعیتی مشابه از نظر لرزه خیزی و همچنین مساله خشکسالی با فلات ایران دارند،می توان به ایالات کالیفرنیای آمریکا اشاره کرد.مطالعات اخیر نشان می دهد طی 150 سال اخیر حدود 160 کیلومتر مکعب آب از دره مرکزی کالیفرنیا با حفر چاه برداشت شده است.حدود 30 درصد از این میزان به حدود 10 سال اخیر مربوط بوده.مطالعات زمین شناسان نشان می دهد که الزاما وجود یا فقدان آب های زیر زمینی به لرزه خیز شدن یا بی لرزه شدن گسل ها(به ویژه پهنه گسل سان آندریاس) و همچنین شکل گیری گسل ها ربط مستقیمی ندارد;ولی مساله آن است که همین مطالعات نشان می دهد تخیله سفره های آب زیرزمینی ممکن است به تسریع در وقوع زلزله مهم بعدی بینجامد.در واقع این باربرداری از لایه های آبدار سطحی ممکن است به تغییر در ضرباهنگ رخداد زلزله های اصلی منجر شود.در ایران ارزیابی های انجام شده در دشت تهران،کرج،منطقه دریاچه ارومیه و منطقه مشهد نشان می دهد در این نواحی طی حدود25 سال گذشته،به ترتیب حدود30و75و100 کیلومترمکعب از حجم سفره های آب زیرزمینی نابود شده،هر سه منطقه یاد شده از نواحی لرزه خیز و پر جمعیت ایران هستند.در نواحی مزبور،در بازه های زمانی چندده تا چند صد ساله،پهنه گسل های فعال منطقه هیچ لرزه ای به خود ندیده اند.مساله کمبود آب و تخلیه سفره های آب زیرزمینی با سرعت و حجم یادشده(با مراجعه به مطالعات مشابه به ویژه در کالیفرنیا)ممکن است به تسریع رخداد زلزله ای به بزرگای 7 ریشتر یا بیشتر در این نواحی منجر شود که مهم ترین نواحی جمعیتی ایران هم هستند.این موضوع نیازمند بررسی های دقیق علمی و رصد مداوم با ابزار های سنجش مدرن است.درواقع در فلات ایران در پهنه گسل های فعال باید باتوجه به نزدیکی یا قرارگیری این پهنه های گسل در مناطق تخلیه آب های زیر زمینی،برای برآورد احتمال رخداد زلزله بعدی،ارزیابی مجدد صورت بگیرد.
اثرخشکی دریاچه ارومیه بر زمین لرزه ورزقان؟
آب زیرزمینی نباشد،زمین زودتر می لرزد
حال سوالی پیچیده تر مطرح است:از بین رفتن منابع آب های زیرزمینی طی حدود 25 سال اخیر،ممکن است چه اثراتی به جای بگذارد؟تخصص نگارنده همواره دغدغه رخداد یا تسریع در وقوع زمین لرزه مهم بعدی در نواحی لرزه زا و در پهنه گسل های فعال در ایران است.در مطالعات مشابه در نواحی ای که وضعیتی مشابه از نظر لرزه خیزی و همچنین مساله خشکسالی با فلات ایران دارند،می توان به ایالات کالیفرنیای آمریکا اشاره کرد.مطالعات اخیر نشان می دهد طی 150 سال اخیر حدود 160 کیلومتر مکعب آب از دره مرکزی کالیفرنیا با حفر چاه برداشت شده است.حدود 30 درصد از این میزان به حدود 10 سال اخیر مربوط بوده.مطالعات زمین شناسان نشان می دهد که الزاما وجود یا فقدان آب های زیر زمینی به لرزه خیز شدن یا بی لرزه شدن گسل ها(به ویژه پهنه گسل سان آندریاس) و همچنین شکل گیری گسل ها ربط مستقیمی ندارد;ولی مساله آن است که همین مطالعات نشان می دهد تخیله سفره های آب زیرزمینی ممکن است به تسریع در وقوع زلزله مهم بعدی بینجامد.در واقع این باربرداری از لایه های آبدار سطحی ممکن است به تغییر در ضرباهنگ رخداد زلزله های اصلی منجر شود.در ایران ارزیابی های انجام شده در دشت تهران،کرج،منطقه دریاچه ارومیه و منطقه مشهد نشان می دهد در این نواحی طی حدود25 سال گذشته،به ترتیب حدود30و75و100 کیلومترمکعب از حجم سفره های آب زیرزمینی نابود شده،هر سه منطقه یاد شده از نواحی لرزه خیز و پر جمعیت ایران هستند.در نواحی مزبور،در بازه های زمانی چندده تا چند صد ساله،پهنه گسل های فعال منطقه هیچ لرزه ای به خود ندیده اند.مساله کمبود آب و تخلیه سفره های آب زیرزمینی با سرعت و حجم یادشده(با مراجعه به مطالعات مشابه به ویژه در کالیفرنیا)ممکن است به تسریع رخداد زلزله ای به بزرگای 7 ریشتر یا بیشتر در این نواحی منجر شود که مهم ترین نواحی جمعیتی ایران هم هستند.این موضوع نیازمند بررسی های دقیق علمی و رصد مداوم با ابزار های سنجش مدرن است.درواقع در فلات ایران در پهنه گسل های فعال باید باتوجه به نزدیکی یا قرارگیری این پهنه های گسل در مناطق تخلیه آب های زیر زمینی،برای برآورد احتمال رخداد زلزله بعدی،ارزیابی مجدد صورت بگیرد.
اثرخشکی دریاچه ارومیه بر زمین لرزه ورزقان؟
در مورد ارتباط بین احتمال تحریک زمین لرزه مرداد 1391 ورزقان و تخلیه آب و خشک شدن دریاچه ارومیه هنگام رخداد زمین لرزه،بحث هایی در محافل علمی در کشور مطرح شد;ولی واقعیت آن است که اولا کانون زمین لرزه های دوگانه ورزقان حداقل حدود90 کیلومتر با نزدیک ترین نقطه ساحلی دریاچه ارومیه فاصله دارد و محدوده ای که می تواند تحت تاثیر خشک شدن و تخلیه آب دریاچه قرار گیرد به احتمال فراوان به گسل های پیرامون دریاچه و یا گسل هایی مربوط است که از داخل دریاچه ارومیه می گذرند.درثانی چه قبل و چه بعد از رخداد زمین لرزه 1391،تغییراتی در لرزه خیزی گسل های پیرامون دریاچه که قابل ارتباط با محدوده ورزقان باشند(یا تا آن محدوده امتداد یافته باشند)وجود نداشته و مشاهده نشده است.بنابراین مشاهدات علمی تاکنون چنین رابطه ای را بین خشکی دریاچه و تحریک زمین لرزه های دوگانه مرداد91 ورزقان نمی تواند توجیه کند.
کاش گسل شمال تبریز هیچ گاه از خواب بیدار نشود
درحدود25سال اخیر(به ویژه از اویل دهه 70شمسی)توسعه وسیع شهرسازی در محدوده شمالی شهر تبریز شتاب فراوان گرفته است.در این محدوده خطری به نام<<گسیختگی مستقیم گسلش>>و همچنین جنبش شدید و مخرب نزدیک گسل وجود دارد.به صورت تحمینی هم اکنون در پهنه گسل شمال تبریز و محدوده نزدیک(حریم گسل)حدود400هزار نفر از شهروندان تبریزی،یعنی حدود25درصد از جمعیت تبریز،زندگی می کنند.متاسفانه همین وضع با نسبتی مشابه در مورد پهنه گسل شمال تهران هم وجود دارد.ساخت مجتمع های مختلف در این محدوده های گسل و همچنین توسعه شهرسازی با شدت فعلی ممکن است بارگذاری جمعیتی در ایفن پهنه ها را بیشتر کند و در نتیجه جمعیت در معرض آسیب را افزایش بدهد.براساس مطالعات نگارنده،حداقل 1،760متر از طرفین گسل شمال تبریز باید به عنوان حریم گسل در نظر گرفته شود.این درحالی است که عملا و در حال حاضر بخش مهمی از پهنه مورد نظر در 25سال اخیر با ساخت آپارتمان و شهرک و برج های مسکونی و تجاری و مراکز خرید پوشیده شده.این روند غلطی است که از هر جا بتوان از آن ممانعت کرد نفع مهمی برای ایمنی آیندگان خواهد داشت.
زلزله سلماس،نمونه ای تلخ از یک گسل فعال
مهم ترین و اولین شهر ایران در کنار دریاچه ارومیه که در دوران معاصر و در اثر زمین لرزه کاملاویران شد،سلماس است(1309شمسی).زلزله مخرب 1309/02/17 سلماس با بزرگای 7/2 از مخرب ترین زلزله های شمال غرب ایران در سده بیستم بود.این زلزله حدود 13 ساعت پس از پیش لرزه رخ داد(زمان وقوع پیش لرزه:ساعت10 و 33دقیقه بامداد روز 1309/02/16 با بزرگی 5/5;زمان وقوع زمین لرزه:ساعت2 و 4دقیقه بامداد روز چهار شنبه 17 اردیبهشت با بزرگای 7/2).این لرزه موجب ویرانی سلماس و حدود شصت روستا در دشت سلماس شد.
جالب است که پیش لرزه موجب شد تا تعداد زیادی از مردم شب را به دستور مسئولان محلی در بیرون منزل سپری کنند و همین مساله باعث شد تا در لرزه اصلی تعداد تلفات محدود شود.در این زلزله در پیرامون سلماس روستاهای مسیحی نشین،به ویژه روستای محلم و کلیسای بزرگ آن،به طور کامل ویران شد.
در این زلزله اکثر آثار باستانی سلماس(کهنه شهر)از جمله حصار چهار متری شهر دیلمقان(مرکز سلماس و نام قدیمی آن)،مساجد و بقاع قدیمی عبادتگاه های مسیحیان و مناره قرون وسطایی میرخاتون در کهنه شهر و پل های قدیمی از بین رفت.پس از استقرار آرامش در سلماس،شهرجدیدی در یک کیلو متری دیلمقان در محل فعلی شهر سلماس با نقشه صحیح شهرسازی و مهندسی و به صورت شطرنجی با طراحی مهندس اسدالله خاور،در زمان رضاشاه به نام<<شاهپور یا شاپور>>احداث شد که تا زمان انقلاب اسلامی به همین نام نامیده میشد و پس از انقلاب نام تارخی شهر ویران شده سلماس که به آن کهنه شهر می گویند،روی همین شهر جدید قرار داده شد(که اهالی به آن تازه شهر می گویند).از ویرانه های سلماس قدیمی امروزه چیزی باقی نمانده است،به جز پایه دیوار های مسجدآقا(آقامجیدی)و سنگ های منشوری شکل ستون های مسجد در کناره شهر جدید(تازه شهر)و همچنین کلیسای نیمه ویران روستای هفتوان.با احیای دریاچه ارومیه نباید بگذاریم وقوع چنین زلزله هایی تسریع شود.
کاش گسل شمال تبریز هیچ گاه از خواب بیدار نشود
درحدود25سال اخیر(به ویژه از اویل دهه 70شمسی)توسعه وسیع شهرسازی در محدوده شمالی شهر تبریز شتاب فراوان گرفته است.در این محدوده خطری به نام<<گسیختگی مستقیم گسلش>>و همچنین جنبش شدید و مخرب نزدیک گسل وجود دارد.به صورت تحمینی هم اکنون در پهنه گسل شمال تبریز و محدوده نزدیک(حریم گسل)حدود400هزار نفر از شهروندان تبریزی،یعنی حدود25درصد از جمعیت تبریز،زندگی می کنند.متاسفانه همین وضع با نسبتی مشابه در مورد پهنه گسل شمال تهران هم وجود دارد.ساخت مجتمع های مختلف در این محدوده های گسل و همچنین توسعه شهرسازی با شدت فعلی ممکن است بارگذاری جمعیتی در ایفن پهنه ها را بیشتر کند و در نتیجه جمعیت در معرض آسیب را افزایش بدهد.براساس مطالعات نگارنده،حداقل 1،760متر از طرفین گسل شمال تبریز باید به عنوان حریم گسل در نظر گرفته شود.این درحالی است که عملا و در حال حاضر بخش مهمی از پهنه مورد نظر در 25سال اخیر با ساخت آپارتمان و شهرک و برج های مسکونی و تجاری و مراکز خرید پوشیده شده.این روند غلطی است که از هر جا بتوان از آن ممانعت کرد نفع مهمی برای ایمنی آیندگان خواهد داشت.
مهم ترین و اولین شهر ایران در کنار دریاچه ارومیه که در دوران معاصر و در اثر زمین لرزه کاملاویران شد،سلماس است(1309شمسی).زلزله مخرب 1309/02/17 سلماس با بزرگای 7/2 از مخرب ترین زلزله های شمال غرب ایران در سده بیستم بود.این زلزله حدود 13 ساعت پس از پیش لرزه رخ داد(زمان وقوع پیش لرزه:ساعت10 و 33دقیقه بامداد روز 1309/02/16 با بزرگی 5/5;زمان وقوع زمین لرزه:ساعت2 و 4دقیقه بامداد روز چهار شنبه 17 اردیبهشت با بزرگای 7/2).این لرزه موجب ویرانی سلماس و حدود شصت روستا در دشت سلماس شد.
جالب است که پیش لرزه موجب شد تا تعداد زیادی از مردم شب را به دستور مسئولان محلی در بیرون منزل سپری کنند و همین مساله باعث شد تا در لرزه اصلی تعداد تلفات محدود شود.در این زلزله در پیرامون سلماس روستاهای مسیحی نشین،به ویژه روستای محلم و کلیسای بزرگ آن،به طور کامل ویران شد.
در این زلزله اکثر آثار باستانی سلماس(کهنه شهر)از جمله حصار چهار متری شهر دیلمقان(مرکز سلماس و نام قدیمی آن)،مساجد و بقاع قدیمی عبادتگاه های مسیحیان و مناره قرون وسطایی میرخاتون در کهنه شهر و پل های قدیمی از بین رفت.پس از استقرار آرامش در سلماس،شهرجدیدی در یک کیلو متری دیلمقان در محل فعلی شهر سلماس با نقشه صحیح شهرسازی و مهندسی و به صورت شطرنجی با طراحی مهندس اسدالله خاور،در زمان رضاشاه به نام<<شاهپور یا شاپور>>احداث شد که تا زمان انقلاب اسلامی به همین نام نامیده میشد و پس از انقلاب نام تارخی شهر ویران شده سلماس که به آن کهنه شهر می گویند،روی همین شهر جدید قرار داده شد(که اهالی به آن تازه شهر می گویند).از ویرانه های سلماس قدیمی امروزه چیزی باقی نمانده است،به جز پایه دیوار های مسجدآقا(آقامجیدی)و سنگ های منشوری شکل ستون های مسجد در کناره شهر جدید(تازه شهر)و همچنین کلیسای نیمه ویران روستای هفتوان.با احیای دریاچه ارومیه نباید بگذاریم وقوع چنین زلزله هایی تسریع شود.
منبع : مجله دانشمند(ماه نامه دانش و فناوری-سال پنجاه و سوم-شماره11-بهمن 1394-شماره پیاپی:628)
توضیحات اضافی : این مطالب که برای شما در زمینه زمین شناسی و زمین لرزه ارائه شد از این مجله بسیار زیبا و خواندنی و سرشار از مطالب علمی جمع آوری شده است.از علاقه مندان درخواست می کنم که این مجله را در اویل هر ماه که منتشر می شود دریافت نموده تا به توسعه و گسترش این مجله ارزشمند افزوده شود.
بازگشت به صفحه قبل
آخرین بروز رسانی در دوشنبه ، 19 بهمن 1394
توضیحات اضافی : این مطالب که برای شما در زمینه زمین شناسی و زمین لرزه ارائه شد از این مجله بسیار زیبا و خواندنی و سرشار از مطالب علمی جمع آوری شده است.از علاقه مندان درخواست می کنم که این مجله را در اویل هر ماه که منتشر می شود دریافت نموده تا به توسعه و گسترش این مجله ارزشمند افزوده شود.
بازگشت به صفحه قبل
آخرین بروز رسانی در دوشنبه ، 19 بهمن 1394
